oppervlaktecompostering

[appelvrouw]

Vanmiddag was ik bij een tuinvriend die aan een ( voor mij) nieuwe manier van composteren doet, oppervlaktecompostering.

Hij strooit de afval uit zijn keuken direct op zijn bedden, tussen de groente en bedekt het met wat stro.

Toevallig hebben wij ook een andere vriend die al zijn tuinafval zo op de aarde mept..hij is gehandicapt en heeft geen compostbakken, maar hij is er van overtuigd dat het een betere en voedende manier is dan je afval eerst te composteren. 
Ik heb een klein Frans filmpje, waarin men laat zien hoe het gedaan wordt en ook twee maanden later, ook zonder de taal te kennen kan je het filmpje wel volgen..

 

https://youtu.be/ezKgtuDJNlY

[Nielsmeboer]

Interessant! 

Ik doe het wel met paardenmest maar dan is het ook gelijk mulch tegen het onkruid

[appelvrouw]

Née hier gaat het vooral om alle keuken- of andere niet gecomposteerde groene afval..koffieprut etc. Ik vind het opvallend dat er twee personen in mijn dorp zijn die dat doet en het zijn ook de twee die een geweldige pompoenoogst hadden afgelopen jaar.

[tielse flipje]

Ik doe dit ook op deze manier. Met keukenafval en met paardenmest. Een composthoop is me te omslachtig.

[weknow]

Mijn reactie zal niet verwonderen. NEEN. Het is niet even goed als een zorgvuldig opgebouwde composthoop-bak-ton. Het is zelfs inferieur....heel veel minder. Het verdient het woord compostering ook helemaal niet, want dat is het niet. Noem het wat het is: oppervlakte-vertering of oppervlakte-rotting. Om het heelkort te waarderen. Bijdrage van compost = 9 op schaal van 10. Bijdrage van oppervlakte-vertering = iets in de orde van 3 op 10.....dat kun je zien als goed. Ik zie het vooral als jammer en een gemiste kans. Ik zal uitleggen waarom: 

 

Ik wil daarmee niet zeggen dat het niet kan en dat het niet mag. Beter organisch materiaal hergebruiken en recyclen dan afvoeren of vernietigen of - van de gekke in mijn ogen - verbranden,  zoals nog veel te veel gebeurt. Door het ter plekke te laten vergaan, komt er ook wat organische stof in de bodem terecht en wat uitgespoelde afbraakproducten die ook voedingselementen bevatten en waarvan een klein of bij momenten heel matig gedeelte (afhankelijk van bijv. weer en bodemstructuur) ook door planten wordt opgenomen. 

 

Waarom het helemaal niet klopt dat het een soort compostering zou zijn of gelijkwaardig daar aan: 

 

1. Het proces zelf gebeurt niet alleen ongecontroleerd, maar her resultaat is iets volkomen onvoorspelbaars en 99% zeker verre van compost. Als compostering niet gebeurt in een min of meer goede verhouding van koolstof en stikstof-bevattende ingredinten en een voldoende vochtige, maar niet te natte omgeving dan gaat erg veel verloren en verdwijnt als ammoniak, vluchtige stikstof en fosfaten in bodem en lucht. Precies wat je als je ecologischer denkt niet wilt. Dus het proces is veel schadelijker voor milieu en er verdwijnt een groot deel van wat je zo graag in je tuin wilt in deze aanpak. 

 

2. Als het niet zorgvuldig gebeurt is het een proces van vergaan en afbraak niet een proces van omzetting en opbouw...precies wat je met composteren wilt en de uitzonderlijke kwaliteit aan goed gemaakte compost geeft. Hetgeen dat zich - onder gecontroleerde, maar helemaal niet moeilijk te maken omstandigheden - in compost opbouwt....de stabiele bindingen tussen koolstof (minder CO2!!) en stikstof (minder stikstof-probleem) en andere biochemische bindingen zullen er bijna niet of zelfs helemaal niet zijn bij deze oppervlakte-vertering. De grote bijdrage van goede compost aan een gezonde bodem en een goed bodemleven waarmee de planten samenwerken en zo ook gevoed worden, zal je via oppervlakte-vertering nooit bereiken. Wel zal de organische stof die aan de bodem wordt toegevoegd vast een beetje aan bodemstructuur e.d. en een zekere bescherming geven, zoals allerlei mulch, tegen erosie en wegspoeling. Dat is een voordeeltje.... waar je met een andere aanpak van hetzelfde materiaal ook veel effect kunt bereiken. 

 

Ik heb in andere bijdragen op dit forum al uitgelegd dat juist in een ecologische moestuin e.d. waar productie van voedsel voorop staat, compost zo ideaal is en mulchen dat nooit kan vervangen. Je onttrekt veel meer aan de bodem , dan je teruggeeft. Dat kun je dan wel aanvullen met kunst- of organische mest, directe voeding van planten maar geen structurele en bodemopbouwendebijdrage, maar met compost kun je een gezonde en voedzame bodem opbouwen die zeer vele jaren in samenwerking met je planten zorgt voor voeding, bodemgezondheid, bodemstructuur en een zo natuurlijk mogelijk tuinmilieu en dus ook ecologisch top.

 

Om diverse redenen ligt dit in een voedselbosachtige setting of in permacultuur die met vooral vaste en meerjarige bomen, struiken en planten werkt iets anders. De vraag zal nu komen: waarom in een bostuin en in permacultuur-achtige aanpak wel mulchen met blad, stro (hoewel ik die al bedenkelijk vind.......die heeft betere toepassingen denk ik) of gehakseld hout...dit is toch hetzelfde? De reden waarom deze zogenaamde "bruine" ( = koolstofrijke) organische stof wel kan en niet de bovengenoemde ecologische nadelen heeft is dat die geen problematische uitspoeling of afgifte aan de lucht geven van stikstof-verbindingen en fosfaten. Ze vergaan, weliswaar minder gericht en veel langzamer dan bij een goede gecontroleerde compostering,  worden wel omgezet naar iets humusachtigs en bodemvoedends naar de mate dat ze stikstof in de bodem vinden. Langzamer en minder efficient werken ze dus dan in dezelfde richting als compost en dat is in een minder intensieve setting als voedselbos of permacultuurtuin voldoende. 

 

9 januari 2022 aangepast door weknow

[appelvrouw]

Ha Weknow dank je voor je reactie. Die ik ook wel begrijp, in grote lijnen. Ik vind het wel leuk dat je nog enig onderscheid maakt tussen een gewone intensieve tuin en een permacultuurtuin..juist zo een perma tuin heeft mijn eerste tuinvriend en hij is de grote drijvende kracht achter ons dorpsvoedselbos.

In zijn eigen tuin probeert hij veel uit en nu dus deze oppervlakte..ja zal ik het geen oppervlakte compostering noemen? Mulchen is het ook niet. Oppervlaktevoeding dan?

 

Ik ben benieuwd wat hij van je betoog zal vinden en zal het proberen voor hem te vertalen. 
Ik weet dat je ook geen groot voorstander bent van het idee lasagna tuinieren. Daar hebben natuurlijk een zelfde soort proces.

 

Misschien dat ik eens in het aankomende jaar op een bed een deel met en zonder deze mulch met tuinafval zal proberen..met dezelfde planten erop. 

 

9 uren geleden, tielse flipje zei:

keukenafval en met paardenmest

 

En wat zijn jouw ervaringen dan, doe je dit al lang?

 

Mijn tweede tuinvriend gooit al zijn afval dat voornamelijk bestaand uit fruitafval e.d. In een hoek in de tuin. Hij is gehandicapt en kan geen compostbak onderhouden maar hij vind ook dat het juist niet nodig is om het afval eerst te composteren. Hij is er van overtuigd dat dat juist slecht is en goede stoffen laat verdwijnen.

 

Zo zie je maar weer. 

[haplo]

@weknow, is volgens jou (voor permacultuur) mulchen met schors even goed als met gehakseld hout?

 

En wat zie je als verschil tussen welke planten behoren tot degene die geen/weinig compost nodig hebben en enkel mulch? Bijvoorbeeld aalbessen/kruisbessen en andere fruitbomen/fruitstruiken - is mulchen daar voldoende? Met moestuin bedoel je vooral 1-jarigen zoals tomaten, prei, bonen, ajuinen, ... ?

9 januari 2022 aangepast door haplo

[tielse flipje]

Oppervlakkige compostering bevalt me prima, dit doe ik sinds drie jaar. 

De structuur van de grond is sterk verbeterd, maar ik weet natuurlijk niet of dat een gevolg van dit systeem is.

Ik vind het eigenlijk een meer natuurlijke gang van zaken dan een composthoop opzetten.

[weknow]

2 uren geleden, haplo zei:

is volgens jou (voor permacultuur) mulchen met schors even goed als met gehakseld hout?

 

Schors verteert langzamer dan de meeste houtsoorten. Maar....waar haal je schors vandaan? Industriele producten kopen om ecologisch te tuinieren klinkt me wat tegenstrijdig? Heb je geen kringloopbronnen ter beschikking die je beter ecologisch kunt inzetten hier?

 

Vaste (groenten) en ook fruitbomen en -struiken hebben op goede grond in principe voldoende aan mulch. Als je geregeld oogst van fruit en zeker als je een minder goede bodem hebt van nature, is mulchen met compost af en toe wel heel zinvol. De voedende waarde voor je bodem en zo indirect ook voor je planten die je daarmee opbouwt is toch aanzienlijk groter dan allen met mulchen. Nogmaals: door mulchen met stikstofrijk materiaal zal overgrote deel van potentiele voedingswaarde vervliegen en niet gebonden worden zoals in compost. 

1 uur terug, tielse flipje zei:

Oppervlakkige compostering bevalt me prima, dit doe ik sinds drie jaar. 

Ik denk dus dat dit geen compostering is! Liever het woord composteren gebruiken voor wat het wel is. Lees even mijn reactie hiervoor voor genuanceerde uitleg! Ik zie het natuurlijke niet van je keukenafval in je tuin te droppen eerlijk gezegd. 

 

Echte compostering bevalt mij na 45 jaar dat te doe uitstekend. maar 10 jaar niet meer spitten e.d. en systematisch mulchen met goed gemaakte compost zie ik hoe echt ecologisch tuinieren op een veel hoger plan is gekomen. 

[tielse flipje]

"Composteren is een biologisch proces dat organisch materiaal omzet in een stabiel product. Om dit proces in tamelijk korte tijd te verwezenlijken moet de temperatuur kunnen stijgen  en daarom wordt het organisch materiaal in een hoop of een bak opgezet."

Eerst komt Co2 vrij bij het omzettingsproces door mesofiele bacteriën.

Er worden temperaturen gehaald van 60-70° C. Stikstof komt vrij in de vorm van NH3. 

 

Hoezo vervliegen?

Volgens mij is wat ik doe wel degelijk composteren, alleen op een andere manier dan op een hoop.

[weknow]

4 uren geleden, tielse flipje zei:

Volgens mij is wat ik doe wel degelijk composteren, alleen op een andere manier dan op een hoop.

Uit je eigen citaat blijkt al duidelijk van niet!

 

Maar wat flauw zeg. Ergens een website van een of andere tuinvereniging via Google opzoeken en citeren tegenover een doordachte en zorgvuldige uitleg van mij. En het is duidelijk dat degene diewat jij hier aanhaalt  op die website van tuinvereniging Pink zette het ook niet precies weet en `kennis` van lang geleden gebruikt die op een aantal punten achterhaald is met nieuwe kennis. 

 

Luister: Ik hoef geen gelijk te krijgen. Ik weet echt niet alles, maar dit is een onderwerp dat ik al 10 jaar intensief volg en alles wat ik vind van bestudeer en waar ik les over geef. Ik vind het belangrijk om hier op dit forum correcte en goede informatie te geven. Want op internet vind je die echt niet zo maar. En als ik me ergens in vergis, kost me dat echt geen moeite om dat toe te geven. Ik heb geen last van een reuze ego, maar hecht wel aan kwaliteit en eis die in de eerste plaats van mezelf. Wat jij voor jezelf doet...op grond van weinig kennis terzake dat wel...is jouw zaak. Maar waar ik van baal is als er op een forum als dit kletskoek wordt verkondigd. Ik kan het je nog eens proberen uit te leggen en hopelijk er aan bijdragen dat je zo iets leert en jezelf niet langer voor de gek houdt. Dat zou fijn zijn omdat je zo in ieder geval veel meer op een ecologische manier kunt tuinieren (dat mensen dat doen vind ik belangrijk, kan ik niet beslissen maar probeer ik te bevorderen door correcte uitleg over hoe het precies zit) en ik denk bovendien ook succesvoller. meer kan ik niet doen...als kennis en feiten er niet meer toe doen....en zoals jij nu doet....zwart gewoon wit wordt genoemd omdat het in jouw ogen toch op hetzelfde neerkomt, kan ik er ook niks meer aan veranderen.

6 uren geleden, tielse flipje zei:

organisch materiaal omzet in een stabiel product

 

1. Dit is de essentie van wat ik zeg. Bij wat jij doet zijn er 1. niet de ingredienten en 2. evenmin de omstandigheden om een stabiele verbinding van koolstof en stikstof (als belangrijkste, maar ook nog van andere stoffen die bij organische processen een rol spelen) te laten ontstaan. Zonder dat maak je dus geen compost....composteer je niet. Je laat je organische stof alleen vergaan en verteren....er worden geen stabiele verbindingen (humus heette dat,....maar dat is een nieuwe theoretische discussie en eigenlijk is er nog geen goed begrip voor die complexe biochemische verbindingen die een hoofdrol spelen bij het samenspel tussen bodem en planten, zorgen voor een optimaal bodemleven, langdurige bodemvruchtbaarheid en bodemgezondheid). 

 

2. Hoezo vervliegen, vraag je.  In het stukje dat je dan zelf citeeert staat het antwoord op die vraag...althans alvast het belangrijkste element, want er zijn nog meer stoffen die als gassen vrijkomen in het zeer complexe afbraakproces. Stikstof komt vrij als NH3...Ammoniak!!!...een minder gunstige gasvormige stikstof-verbinding, die een hoofdrol speelt in de huidige stikstof-problematiek. Daarnaast spoelen fosfaten voor het overgrote deel door naar diepere bodemlagen. Ja...er blijft wat organische stof over en dat helpt de bodem een beetje....dat schreef ik al. Maar wat dus zo goed als NIET gebeurt met jouw werkwijze is dat (vooral...er zijn ook nog andere stoffen) stikstof en koolstof NIET worden gebonden aan elkaar zoals in goed gemaakte compost en dus =- want vertering is een soort verbranding!...als CO2 en als vluchtige stikstofverbindingen in het milieu verdwijnen, terwijl als je op een goede manier compost maakt, het overgrote deel van die stikstof en koolstof en ook andere stoffen voor heel veel jaren aan de bodem worden gebonden en over heel veel jaren, langzaam, door samenwerking met een goed bodemleven ter beschikking komen aan je planten. Kortom: Op een zorgvuldige manier compost maken is een regelrechte vermindering van milieuprobelemen en een actieve bijdrage aan milieuproblematiek, waaronder opwarming. Je keukenafval op de bodem pleuren en laten vergaan is niet alleen GEEN bijdrage daaraan, het is zelfs schadelijk voor het milieu. Het enige waarom het ietsje minder schadelijk is dan het op een andere manier wegdoen, is dat de bodem wat verbeterd wordt door de er in aanwezige organische stof....maar nogmaals dat is marginaal!

 

Ter informatie: Ik heb ik mijn vorige uitleg een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de meer stikstofrijke (in composteringstermen: "groene") materialen waarvoor het bovenstaande verhaal vooral geldt en de koolstofrijke ( "bruine") materialen (die nauwelijks dat probleem opleveren) en die voor het laten ontstaan van compost (dus die stabiele verbindingen die je alleen met een gerichte aanpak kunt maken!) in een min of meer goede verhouding essentieel zijn. Keukenafval zal voor het overgrote deel stikstofrijk zijn, net als mest en veel vers tuinafval....dus daarvoor is composteren vele malen beter. (Fijngemaakt) onbehandeld hout, herfstbladeren en in mindere mate ook strosoorten (hooi dus niet!) bestaan vooral uit koolstof....door die op een bodem te laten verteren is er geen milieuprobleem. Soms is het ook makkelijker zoals in een park of bos of in een zeer grote tuin in plaats van het te verzamelen...en omdat het pas zal omgezet worden met stikstof (uit bodem en via organismen ook uit de lucht) zal het - veel langzamer dan via compostering, dat wel - toch wel langzaam aan kwaliteit van de bodem en vorming van stabiele verbindingen et stikstof bijdragen. 

 

Tot slot nog een opmerking bij je gedachtengang, welke heel aardig lijkt, maar als je even doordenkt juist het tegendeel oplevert...en wat zo natuurlijk aanvoelt juist een effect heeft dat tegennatuurlijk is.  je noemt het "natuurlijker"om je keukenafval en tuinafval gewoon op de bodem te gooien en laten verteren. Ik maak eerst een wat sterkere vergelijking om het probleem van wat je hier doet duidelijker te maken: Het zou heel veel natuurlijker zijn als we geen WC's gebruikten. Vele eeuwen gebeurde dat ook. Iedereen plast en poept lekker natuurlijk ergens in de buiten, want dat is natuurlijk spul en zal best verteren. Klopt....zolang het om weinig mensen gaat. Want als iedereen dit zou doen, zaten we met een immense natuurramp....bovenop andere rampen die ook al aan de gang zijn. Het is niet voor niks dat er vanaf de 19e eeuw, eerst in de steden en geleidelijk overal, een goed rioolsysteem kwam en wc's die daarop werden aangesloten....want met zoveel mensen als nu zouden er heel veel ziekten, overal stank en viezigheid zijn. De natuur die we hebben kan zo veel "natuurlijk"afval niet verwerken en gooit het als het ware in ons gezicht terug. Misschien minder duidelijk en iets minder hevig: Voor jouw voorbeeld geldt precies hetzelfde. Als groenafval en organisch afval niet (grootschalig) werden verzameld en verwerkt, zo mogelijk in grote installaties, gecomposteerd was dit een groot milieuprobleem. Jij hebt misschien een tuin waar je jouw beetje afval zonder al te veel problemen kunt laten vergaan, maar waar moet dat van 17 miljoen mensen naar toe: het zou een rottende en stinkende berg organisch afval worden met een immense uitstoot van ammoniak en andere gassen en massa's fosfaten in bodem en oppervlaktewaters en nog veel meer ellende. Naast die door de overheid georganiseerde grootschalige verwerking, deels compostering, heb je met een goed opgezette compostbak of composthoop met wat eenvoudige basiskennis van hoe dit proces werkt (!!! zoek dat eens echt op...want blijkbaar weet je dat dus niet!) echter wel zelf een manier om een groot deel van je eigen organische afval op een manier die niet alleen niet schadelijk is voor het milieu, maar zelfs milieu en natuur een stapje vooruit helpt, te verwerken. En toevaliig is dat precies ook nog een perfecte bijdrage aan de bodem (en daarmee de gezondheid en groeizaamheid van veel van je planten) in een tuin. 

 

Ik laat het hierbij. Ook in deze draad. Heb het duidelijk en zorgvuldig uitgelegd in een eerder stukje en hier nog eens ingaand op jouw onjuiste verhaal. Ik heb mijn best gedaan. Ik wil graag luisteren en verder praten naar wie met kennis van zaken wat te vertellen heeft of probeert het te begrijpen. Ik kan zeker wat bijleren, maar dan graag met informatie van kwaliteit en zal proberen iets waar ik enig verstand van heb zo  duidelijk mogelijk uit te leggen om anderen verder te helpen. 

[simonvb]

In de moestuin gebruik ik ook echte compost en denk ik dat dit veel beter werkt dan oppervlaktecompost. Mijn GFT afval gaat dus samen met extra bruin materiaal op een composthoop. Lijkt me vooral onhandig om in te zaaien want duurt wel lang eer het verteerd is. Of je moet alles voorzaaien (eco  probleem van potgrond).

Denk ook dat je nog meer last zult hebben van ongedierte.

Mijn ouders rijden hun gras nog gewoon af, dat gebruik ik wel in een fijne laag tussen de groenten die al opgekomen zijn, voornamelijk om de bodem vochtig te houden.

 

Tussen de bomen en struiken (vaste planten) gebruik ik wel Chop en drop en dat werkt zeer goed. Ik kan nooit genoeg compost maken om alles te voorzien van compost. Vaste planten vergen in het algemeen minder voeding maar zo krijgen ze genoeg, de stukjes takken, bladeren, onkruid,... hebben als bijkomend voordeel dat ze ook als mulch dienen tegen uitdroging, er komen veel nuttige diertjes in die ook vogels, egels, padden,... aantrekken waardoor plaagbestrijding gemakkelijker wordt.

[weknow]

Natuurlijk is het altijd een afweging, Simon. En ik kan en wil niet voor een ander beslissen wat het beste is in zijn/haar situatie. Ik had tot voor kort een stuk van 2 ha (20.000m2) dat ik met weinig middelen moest proberen te behappen. Alleen al de afstanden die ik met een kruiwagen moest lopen als ik alle maaisel eerst zou willen composteren maakten het onmogelijk. Gelukkig kon ik er ook over veel hakselhout beschikken (zelf maken, maar ook een hovenier wilde het af en toe kwijt) en die combinatie van hakselhout, gevallen bladeren en gras en bloemweide-maaise ltussen fruit- en andere bomen was wel werkbaar. Dit was in die omstandigheid het beste dat ik er van kon maken, want als het aan de eigenaar van dat stuk lag, werd er steeds en met veel te zware machines gemaaid als het gras en plantenveld langer dan 10 a15  cm werd, een klepelmaaier die alle leven kapotsloeg zonder op natuur te letten en werd elk plantje uit de rij meteen met zwaar gif kapot gespoten. (En ook hij dacht  dat hij heel goed voor de natuur bezig was 😬) 

 

Maar als er zaken beweerd worden die pertinent onjuist zijn of begrippen volkomen anders worden ingevuld of veranderd, zoals nu gebeurde, vind ik het nodig om te proberen wel de correcte informatie hier te geven. Met onderbouwde en beproefde kennis en informatie kunnen we als tuiniers echt verder komen. Met onjuistheden of verandering van begrippen houden we onszelf en mogelijk ook anderen voor de gek, bijvoorbeeld door te denken dat we heel groen bezig zijn, maar in feite dus helemaal niet zo. 

 

17 januari 2022 aangepast door weknow

[Stan W]

Heb zelf mijn nieuwe moestuinkavel na verhuizing vorige winter in januari bemest met gemengde dierlijke mest en daar bovenop een redelijk dikke laag eiken-, populieren-, hazelaar- en berkenblad. Daarna losjes wat zand er bovenop geschud met de riek zodat het blad niet weg bleef waaien. Was aan het eind van de zomer allemaal vergaan tot humus/organisch materiaal en vrije ionen die waarschijnlijk uitgespoeld of opgenomen zijn. Had in elk geval niet verwacht dat het eikenblad binnen een jaar verteerd zou zijn, maar het werkte prima. De zandgrond is nu mooi rul en zwart in plaats van klonterig en grijs. De dierlijke mest wilde ik alleen het eerste jaar gebruiken als een soort opstartbemesting en aanjager van het bodemleven. Vanaf nu alleen nog blad indien het succesvol blijkt. Is niet echt het doel om dat als compost te gebruiken, maar meer een soort bosgrond mee op te bouwen die rijk is aan organische stof. Had in maart overigens ook een 25kg zak lavameel over de moestuin verspreid.

 

Voor een echte composthoop heb ik helaas niet het juiste materiaal. Al het onkruid wat hier boven komt bestaat voornamelijk uit kaalknopkruid, ganzenvoet, straatgras, kleine brandnetel, vogelmuur, winter- en zomerpostelein en wat lipbloemigen. Alleen groen materiaal helaas. Blad heb ik daarvoor niet genoeg en vind dat ook mooier als mulch rondom de fruitbomen en -struiken.

[Jane Doe]

Zie alleen al een giga ratten ongedierten plaat voor ogen 😝

Weknow wat is jouw ervaring en weten over compostmachines?

[weknow]

3 minuten geleden, Jane Doe zei:

Weknow wat is jouw ervaring en weten over compostmachines?

Eerlijk? Ik vind het overbodig. Veel te duur voor weinig extra. Gaat allemaal  even goed, zonder. 🤐😁

 

6 minuten geleden, Jane Doe zei:

Zie alleen al een giga ratten ongedierten plaat voor ogen

ratten hebben daar niks te zoeken. Wat dolletjes = woelmuizen misschien heel soms........maar zie dat niet als een enorm probleem in een meer natuurlijke moestuin. Als er wat hoge uiykijkpunten zijn en in een meer natuurlijke omgeving, zullen predatoren (valken, wezeltjes e.d.) ook snel komen. Dat was althans mijn ervring in mijn vorige tuin. Ik ben wel twee appelboompjes verloren daar ooit (2 van de heel veel fruitbomen...all in the game) omdat wortels weggevreten waren, maar een echt probleem was het nooit...na 1 of 2 jaar waren ze weg. Zag de laatste jaren af en toe een holletje....horen ook in een natuurlijke tuin....net als zovele andere dieren.  Wat ook goed hielp was de gangen met een kleine drietand openmaken/wat verstoren met je handen...blijkbaar hielden ze niet van menselijke geur.